Postcapitalism. A Guide to Our Future.
Source: Vrij Nederland – via Blendle
Paul Mason | over het postkapitalisme
Het idee
‘De neoliberale politiek bloedt dood’
Alles ging mis bij het neoliberalisme, zegt econoom Paul Mason. Je komt alleen verder als je de waarde van dingen niet slechts in geld uitdrukt. Weg met de ‘financialisatie’, leve het ‘postkapitalisme’. ‘Er moet ruimte komen om zaken van echt sociale waarde te produceren.’
Kijk naar buiten in de Londense straat The Cut en je ziet niets dan grauwbruine laagbouw van drie of vier verdiepingen. Een lange plak bakstenen met eentonige witte kozijnen en langs de volle lengte van de begane grond een rommelige verzameling eetzaakjes. ‘Het ziet er verschrikkelijk uit,’; vindt Paul Mason, ‘maar wat je niet ziet, is het reusachtige overheidsgebouw aan het einde van de straat. Halverwege zitten de gesubsidieerde repetitieruimtes van het National Theatre.’ En hier de Young Vic, het door de staat gefinancierde theater met het bomvolle café waar we nu vanachter de grote ramen naar buiten turen. ‘Kapitalistische ideologie leert je om alleen de private sector te zien, de ondernemingen. Maar deze straat zou helemaal niet kunnen bestaan zonder een overheidsinstituut aan de ene kant, die de clientèle van al die zaakjes hier verzorgt, en twee gesubsidieerde instellingen.’
Precies daarin zit ’m de kiem van wat Mason ‘postkapitalisme’ noemt: het economisch systeem dat de plaats van kapitalisme moet innemen.
Waarom? Waarom? Waarom?
Paul Mason is economieredacteur bij de Britse publieke omroep Channel 4 en columnist bij The Guardian. In de decennia dat hij verslag deed van de economie heeft hij grote ideeën opgedaan die hij in rap en staccato Brits over het kleine eettafeltje op me afvuurt. Look. Anyway. But (uitgesproken als ‘bah’). De zware wenkbrauwen boven zijn kleine ogen wijzen omhoog als hij een punt maakt.
In september 2008 stond hij zelf tussen de chaos van limousines, bodyguards en ontslagen bankiers voor het Lehman Brothers-gebouw in New York. Hij schreef er het boek Meltdown (2009) over, volgens hemzelf ‘een klassiek links relaas’ van de crisis bij Lehman Brothers. ‘Maar ik was niet tevreden met mijn eigen verhaal. Dus deed ik een root cause analysis om bij de kern van de crisis te komen: er is een crisis van het kapitalisme, waarom? Omdat het financiële systeem corrupt is. Waarom? Omdat er te veel geld in rondgaat. Waarom? Waarom? Waarom? En ik realiseerde me dat mijn oude verklaringen niet voldeden. Dus ging ik terug en zocht ik andere instrumenten om te beschrijven wat er misging.’
Hij schreef er een boek over: Postcapitalism. A Guide to Our Future. Daarin gidst hij de lezer niet zozeer door de postkapitalistische wereld – die er volgens hem zeker moet komen – maar wijst hij naar waar het misging. Bij het neoliberalisme, vooral. Neoliberalisme zorgde ervoor dat banken zelf geld gingen genereren en populariseerde het idee dat alle crises opgelost konden worden en dat winst uit speculatie altijd kon blijven stijgen.
Mijn generatie, de millennials, is opgegroeid met het neoliberalisme en opgevoed met het idee – vooral in een rijk land als Nederland – dat de economie zou blijven groeien. Toen we afstudeerden, zo rond de val van Lehman, bleek daar niets van te kloppen. Nu is de arbeidsmarkt veel te krap, vaste banen bestaan niet meer en in landen als Spanje en Griekenland spreken we van een hele verloren generatie. Komt dat door het neoliberalisme?
‘Jouw generatie heeft twee verwarrende gebeurtenissen meegemaakt: de snelste technologische revolutie die we ooit hebben gezien, en de plotselinge dead stop van het economische model. De nieuwe technologie geeft ons een uitdaging voor de lange termijn, namelijk de eerlijke verdeling van het werk dat overblijft. Maar de meer directe uitdaging is dat jonge mensen over de hele wereld zitten opgezadeld met de schuld van het neoliberalisme. Zelfs in Nederland, dat aan de goede kant van de euro zit. Alleen de elite leeft nog in een fantasiewereld, omdat de dingen voor hen er prima uitzien. En voor hun kinderen ook, want rijkdom is erfelijk. Maar voor een grote massa professionele, hoogopgeleide mensen zien de dingen er precair en somber uit.
Het is zoals in Lord of the Rings: er was ooit een geweldige beschaving, en nu valt die uiteen. We leven in de ruïnes en zien nog niet wat het volgende wordt.
In Spanje heb je gemeentes waar de helft van de jonge mensen werkloos is. Ze hebben geen rijbewijs, omdat ze niet denken dat ze ooit een auto zullen kunnen kopen. Als ze al een baan vinden, dan moeten ze doorwerken tot hun zeventigste. Dat is het resultaat van de financiële logica waar de hele wereld van doordrongen is geraakt. Die logica heeft het spaaroverschot van de wereld in een land als Spanje gepompt. Dat heeft geleid tot een boom in de bouwsector, waardoor jongeren hun studie stopzetten om twee jaar geld te verdienen in de bouw. De bubbel zakte in, en de jongeren bleven achter zonder geld en zonder diploma.’
Sprookje
Die allesbepalende financiële logica is volgens Mason hét kenmerk van neoliberalisme. Shy; Financialization, noemt hij het: ‘financialisatie’. Onder dat kopje zijn banken consumenten als belangrijkste inkomstenbron gaan zien en werden consumenten directe deelnemers aan de financiële markten. Creditcards, hypotheken en andere leningen werden deel van het dagelijks leven. Maar daar lag een sprookje aan ten grondslag, schrijft Mason in Postcapitalism. Namelijk: ‘Je kan lenen, en dat gaat nooit verkeerd. Als je een hypotheek neemt, zal de waarde van je huis altijd stijgen. En er zal altijd inflatie zijn, dus als je een lening aangaat om een auto te kopen, zal de waarde van de schuld geërodeerd zijn tegen de tijd dat je een nieuwe lening nodig hebt.’
In retrospectief klinkt dit nogal onlogisch. Waarom deed iedereen er toch maar aan mee?
‘Dat is geen bewuste keuze geweest. Het systeem was groter dan de bedoeling was. En niemand heeft een logisch ontwerp gemaakt voor dat systeem, het gebeurde gewoon.’
Maar uw generatie geloofde wel in het sprookje.
‘Mensen geloofden in het neoliberalisme omdat het een tijdje werkte. We hadden het Keynesiaanse model, het staatskapitalisme, in elkaar zien storten. Het werkte niet. Neoliberalisme stabiliseerde de situatie ten gunste van centrale banken, besluitvorming en uitbreiding van krediet.’
Inmiddels weten we al een jaar of zes dat het neoliberalisme ook niet werkt, en toch gaan we op dezelfde voet verder, volgens dezelfde logica. Ook millennials proberen toch maar te overleven volgens de oude regels.
‘Met jouw generatie is het een beetje zoals in Lord of the Rings: er was ooit een geweldige beschaving, en nu valt die uiteen. Jullie leven in de ruïnes en kunnen nog niet zien wat het volgende ding wordt. Dus doen jullie precarious labour (slecht betaald, onverzekerd en onzeker werk – KvdW). Dat is de meest voor de hand liggende manier.
Maar wat ook voor de hand zou liggen, is dat we onze democratisch gekozen vertegenwoordiging aansporen om in ons belang te handelen. Als we kunnen besluiten een brug van Denemarken naar Zweden te bouwen, kunnen we toch net zo goed besluiten de structuur van de arbeidsmarkt aan te passen en een nieuw sociaal veiligheidsnet te creëren? Zo is tijdens de Eerste Wereldoorlog ook de Britse welvaartsstaat ontworpen, door de liberale elite nota bene. Toen zeiden ze: dit is het probleem, dit is de oplossing. En de oplossing werd geïmplementeerd. De jonge generatie moet de moed vinden om het ook zo aan te pakken.’
Maar dat gebeurt dus niet.
‘Maar wat er volgens mij wel gebeurt: terwijl mensen vasthouden aan die oude ideologie, passen ze heel pragmatische nieuwe oplossingen toe.’
Zoals?
‘Well. Zelfs centrale bankiers breken dagelijks hun eigen regels om het kapitalisme maar aan de gang te houden. Je ziet het ook aan het succes van de Engelse voedselbanken. Enorm veel mensen doneren hier voedsel. En we zijn helemaal niet zo’n religieus land, dus met geloofsoverwegingen heeft het weinig te maken. Mensen begrijpen dat het neoliberale systeem grote ongelijkheid teweegbrengt, en honger, en kindersterfte – op een schaal waarmee zij niet kunnen leven. Ze hoopten dat de overheid er wat aan zou doen, maar die doet het tegenovergestelde: de sociale zekerheid afbreken en de aanspraak op een uitkering beperken. De staat wil niet herverdelen, dus creëren mensen zelf maar een herverdelingssysteem op lokaal niveau. De voedselbanken hier zijn een doe-het-zelf anti-neoliberaal overlevingsmechanisme.’
Elke onderneming doet zaken met Wikipedia, en toch wordt het niet gezien als handel. Mainstream economie ziet de helft van de realiteit niet.
Maar dat is geen postkapitalisme?
‘Nee. Eerst moet je van het neoliberalisme afkomen, daarna kan pas de overgang naar postkapitalisme beginnen. Maar er bestaat al wel een gemengde economie tussen de private en de door de staat gesteunde sector. Als je de juiste bril op hebt, kun je daarin de opkomende postkapitalistische sector zien. In het theater waar we nu zitten, betaalt de middenklasse geld voor hun kaartjes, dat zien ze hier als de officiële economie. Daaromheen creëert het theater sociaal kapitaal, bijvoorbeeld door kinderen uit de sociale woningbouw in de buurt binnen te halen – er is veel armoede in dit deel van Londen. Ze werken hier met jongeren, met delinquenten. Dat kun je niet kwantificeren, maar dat maakt niet uit. Iedereen begrijpt de waarde ervan. Ik kijk naar deze plek en denk: ahh, een toevluchtsoord, weg van het kapitalisme. Dit is een bolt hole, een bunker.’
En in de private sector?
‘In deze straat zit een filiaal van Caffè Nero, een grote Britse koffieketen. Wat doen zij? Volgens de officiële lezing verkopen ze koffie. Maar in werkelijkheid verkopen ze een ruimte waar mensen onder andere mensen kunnen zijn. Zelfs in het businessmodel van een heel kapitalistisch bedrijf als Caffè Nero zit een klein element van het ongrijpbare, het niet verhandelbare. Als je ieder IP-adres in deze straat zou kunnen nagaan, kom je er waarschijnlijk achter dat ze allemaal weleens Wikipedia bezoeken. Hier in de bar zitten nu mensen op Wikipedia. Maar deze bar levert geen Wikipedia, betaalt er niet voor en staat niet in voor wat er op Wikipedia gebeurt. Elke onderneming doet zaken met Wikipedia, en toch wordt het niet gezien als handel. En dat zou ook niet moeten. Maar mainstream economie ziet de helft van de realiteit niet. Of in elk geval een deel van de realiteit.’
Als het geen markt is, bestaat het niet?
‘Inderdaad.’
Dus is het ook niet vreemd dat veel werklozen het gevoel hebben niet mee te doen aan de maatschappij.
‘Het is vanzelfsprekend geworden jezelf te definiëren aan de hand van je baan. Voor mensen met een goede positie is dat geen probleem, maar bekijk het eens zo: rond 2050 kan dertig tot vijftig procent van alle banen zijn geautomatiseerd. Wat moeten we dan doen als samenleving? Achterover leunen en zeggen, oké, grijp je kans? Hopen dat je op je achttiende of eenentwintigste het juiste kiest om jou te definiëren? Dat is een complete loterij. Het is onzinnig om mensen bloot te stellen aan zo’n gestoorde willekeurigheid. Het ziet ernaar uit dat we aan het begin staan van twintig of dertig jaar maatschappelijke onrust en verandering. We moeten mensen de middelen geven om die situatie het hoofd te bieden. Reële, praktische middelen.’
Aan welke middelen denkt u dan?
‘Het basisinkomen is er één, gratis onderwijs een ander. Dat hebben jullie geloof ik in Nederland.’
Nee, hoor. Sinds dit jaar is bovendien de studiebeurs omgezet in een studielening.
‘Dus ze financialiseren het onderwijs. Jullie zitten straks met een reusachtige schuld. En uiteindelijk creëren jullie een erfelijke elite: alleen de kinderen van rijke ouders kunnen het zich nog veroorloven te studeren.’
Hoe zou het basisinkomen helpen?
‘Om de komende dertig jaar te overleven, moeten we de maatschappij zo gaan inrichten dat je een deel van het dagelijks leven produceert voor de markt. De belasting die daarover wordt afgedragen, kan worden ingezet om een overheidssector te creëren die veel efficiënter is dan nu en veel meer gericht op het terugbrengen van de kosten van levensonderhoud. Daarnaast moet er ruimte komen om zaken van echte sociale waarde te produceren – een Wikipediapagina schrijven, bijvoorbeeld. En dat moeten we dan niet zien als liefdadigheid, want de waarde die eruit voortkomt, is ook bruikbaar voor andere sectoren. Een basisinkomen zou mensen in staat stellen dat te doen. Daarnaast helpt een basisinkomen mensen minder te werken en beter op hun gezondheid te letten. In neoliberale steden als Londen werken mensen twaalf uur per dag voor een minimumloon van zeven pond per uur. Dan verdien je op een dag 84 pond, dat is niet veel, en ben je helemaal uitgeput. Als je mensen niet de tijd geeft om hun gezondheid te managen, dan doen ze het ook niet.’
Hoe kunnen vijf migranten concurreren met een machine? Ze krijgen geen minimumloon. Het is winstgevend, omdat arbeid zo goedkoop is.
Technologie poneert een uitdaging, zegt u. Maar misschien kan technologie ook voor oplossingen zorgen?
‘Mits de technologie los staat van het neoliberalisme. We hebben heel lang de illusie gehad dat die twee dingen bij elkaar horen. Maar als de nationale telecombedrijven geen vezelnetwerken hadden aangelegd, zou er helemaal geen internet zijn geweest. Zoals de econome Mariana Mazzucato heeft aangetoond:’ – Mason houdt achteloos zijn telefoon omhoog – ‘bijna elke technologie in deze iPhone komt voort uit door overheden gefinancierd onderzoek. Neoliberalisme beperkt juist de technologische ontwikkeling voor gewone mensen. Googles zelfrijdende auto’s, Uber, daar heb je niets aan. Is de technologische oplossing voor het transportprobleem een fout digitaal transportsysteem? De maatschappij heeft geen zelfrijdende auto’s nodig.’
Wat hebben we dan wel nodig?
‘Trams, treinen, groene taxi’s. Of zelfs een Uber-achtige oplossing – en ik heb een hekel aan Uber — maar een Uber-achtig mechanisme dat sociaal eerlijk is en gereguleerd, dat is mogelijk. Een slimme, geïntegreerde stad waarin transportnet, energienet en communicatienet op elkaar aansluiten, dat zou logisch zijn. Een non-neoliberale slimme stad.’
Zijn er plekken waar dat al gebeurt?
‘Toen links aan de macht kwam in Spaanse fabriekssteden als Valencia en Madrid, richtten ze zich eerst op de bedrijven die waren gecontracteerd om de slimme stad te maken. De data daar zijn nu in handen van het publiek, en niet meer van de grote bedrijven. Dat voelt al heel postkapitalistisch.’
Is Uber niet al veel te groot de strijd mee aan te gaan?
‘Uber loopt nog steeds het risico dat iemand een soortgelijk, concurrerend platform creëert zonder al die maatschappij-onvriendelijke elementen, zoals een shit-loon en geen verzekering voor de chauffeurs. De overheid, lokale overheden, een goed doel, iedereen kan het doen.’
Waarom gebeurt het dan niet?
‘Look. Uber kwam op in de tijd dat ik dit boek schreef. Dingen gaan vaak sneller dan mensen kunnen bevatten.’
In uw boek heeft u het over ‘neo-luddites’. Wat zijn dat? In Silicon Valley wordt ‘luddite’ vooral gebruikt als scheldwoord voor mensen die bang zijn voor technologie.
‘Neo-luddites zijn ondernemers die machines vervangen door goedkope arbeid. Door heel Groot-Brittannië vind je autowasserettes waar je auto wordt gewassen door vijf migranten met een lap. In mijn kindertijd was de autowasserette een machine waar je geld in deed, en dan kwamen er grote wasborstels over je auto gescheerd. Hoe kunnen vijf migranten concurreren met een machine?’
Nou?
‘Omdat ze minder dan het minimumloon verdienen. Ze wonen in piepkleine kamertjes, zijn waarschijnlijk betrokken bij georganiseerde misdaad. Dat is wat er gebeurt als je de economische ratio verder en verder het leven in duwt. Als ik jonge, een beetje rechtse ondernemers ontmoet, willen die altijd een van de volgende twee dingen. Ze willen een zogeheten rent seeking business, zoals bankieren en vastgoedontwikkeling. Dan produceer je niets, maar monopoliseer je een voorziening, wacht je tot de waarde ervan stijgt en verkoop je het weer. Uber en Airbnb zijn eigenlijk ook rent seeking platforms. Of de ondernemers starten een café, bouwbedrijf of sandwich-fabriekje. Dat is winstgevend omdat arbeid zo goedkoop is. Het zit hier vol Oost-Europese migranten en allemaal zitten ze in de bouw, zetten ze koffie of beleggen ze broodjes voor een schijntje. De neoliberale cultuur beloont scheppers van banen met weinig waarde en lange uren.’
Gaat het er wel komen, denkt u, dat postkapitalisme?
‘Yes! Ik denk echt dat het gaat gebeuren, maar het is geen geautomatiseerd proces. Het zal langzaam gaan en als we er niet slim mee omgaan, breekt er in de tussentijd chaos los.’
Wat voor chaos?
‘Het opbreken van de Europese Unie, het in elkaar storten van de eurozone. Victor Alban. Donald Trump.’
Trump, boegbeeld van het neoliberalisme.
‘Trump is een teken van het bankroet van neoliberalisme. Het meest neoliberale land in de wereld, het land dat neoliberalisme heeft uitgevonden, heeft een conservatieve partij die geen enkele geloofwaardige centristische kandidaat naar voren weet te schuiven. Dat heeft te maken met hoe Amerika in elkaar zit, maar maakt ook deel uit van de realiteit van de rest van de wereld. De neoliberale politiek bloedt dood.’
En op de beurs?
‘Daar gaat ten eerste iets gebeuren met de denkbeeldige waardering van ’s werelds grootste techbedrijven. Google, Facebook, Amazon: zij handelen allemaal in iets dat geen of heel beperkte waarde heeft, namelijk informatie. Google is voor 95 procent een advertentiebedrijf. De techreuzen zuigen de winst uit de rest van het kapitalisme. Dit soort bedrijven bestaat al tweehonderd jaar, en ze storten altijd in. Bij de volgende beurscrash zullen mensen zich realiseren dat er nauwelijks echte waarde in deze bedrijven vloeit, behalve dan door monopolisering.’
Als Mason opstaat om zijn neoliberale stad weer in te trekken, blijkt het Young Vic-theater ook zijn eigen bolt hole. Hij groet verschillende mensen, hier en daar klinkt een ‘Paul!’, iemand omhelst hem. Hij raadt me af de straat door te lopen – alleen maar meer cafés, en grimmige sociale woningbouw verderop – en wijst me de weg naar het Tate Modern. ‘Gewoon een taxi die kant op, vijf minuten.’
Of een Uber?
‘No, don’t trust the Uber.’
WIE Paul Mason
BEKEND VAN The Guardian, waar Mason columnist is, en de Britse publieke omroep Channel 4. Eerder schreef hij de boeken Meltdown. The End of the Age of Greed en Why It’s Kicking Off Everywhere: The New Global Revolutions.
WAAROM Deze maand verschijnt de Nederlandse vertaling van Postcapitalism: A Guide to our Future.
ENZ Vroeger was hij naar eigen zeggen een Leftie activist. Nu zijn mijn politieke standpunten heel ingewikkeld.
